Hayli Gubbi, geçen yıl Temmuz ayında patlayan Etiyopya'nın en aktif yanardağı Erta Ale'nin 15 kilometre uzağında yer alıyor.
Uydu fotoğrafları, patlamanın önemli oranda lav püskürtüp, yakındaki yerlerde çökmeye yol açtığını gösteriyor.
Her iki yanardağ da, Afrika ve Arap tektonik lehvalarının birleştiği Doğu Afrika Yarığı'nda yer alıyor.
Bölgeyi onlarca yıldır inceleyen İngiltere'deki Bristol Üniversitesi'nden jeolog (yerbilimci) Profesör Juliet Biggs iki patlamanın bağlantılı olduğunu söylüyor.
Biggs "Yani Erta ale sistemi şimdi çökmüş gibi görünüyor ve her şey Hayli Gubbi'den çıkıyor" diyor.
Lav sıvı kayalardan, askıda minerallerden ve çözünmüş gazlardan oluşuyor. Bu sıkışmış gazlar genelde çevredeki bozulmalardan genişleyince baskı birikiyor ve lav sonunda Dünya yüzeyine çıkıyor.
Birmingham Üniversitesi Çevre Bilimleri Bölümü'nden Doçent Mike Cassidy'ye göre genelde patlamalardaki tetikleyici yanardağın altına yeni lav gelişi oluyor.
Hayli Gubbi'de yaşanan da buymuş gibi görünüyor.
Diğer tetikleyiciler ise bir buzulun erimesi ya da toprak kayması gibi yüzeydeki değişiklikler.
Aktif ve uyuyan yanardağlar arasındaki fark ne?
Hayli Gubbi patlamadan önce uyuyan bir yanardağdı, ancak bu tür volkanlar da teknik anlamda hala aktif olarak değerlendiriliyor.
11 bin 650 yıl önceki son Buz Çağı'ndan bu yana bir kez bile patlamış olan yanardağlar "aktif" diye adlandırılıyor.
"Uyuyan" yanardağ ise şu anda patlamayan ama her an patlama potansiyeli olanlar için kullanılan bir ifade.
ABD'deki Hood, Ekvador'daki Cotopaxi, Japonya'daki Fuji ve İzlanda'daki Katla yanardağları uyuyan volkanlar.
Aktif yanardağlar içindeki bir diğer alt kategori ise yerin altında lav birikmesi ya da hareket etmesi işaretleri görülen "huzursuz" yanardağlar.
Yer hareketleri ya da depremler huzursuz bir yanardağın patlamaya hazır olduğunu gösteren işaretler olabiliyor.
ABD Jeolojik Araştırmalar Kurumu'ndan Michael Poland "Bunların sadece ana çerçeveler olduğunu, kesin kurallar diye kabul edilmediğini söylüyor.
"Yellowstone 70 bin yıldır patlamadı, değil mi? Yine de faal ve dinamik bir yanardağ olarak kabul ediyoruz" diyor.
"Bu sadece bazı yanardağların uzun süreler boyunca uyumayı ve sonra faaliyete geçmeyi sevdiğini gösteriyor."
Yok olmuş volkanlar, yani artık bir lav kaynağı bulunmadığı için hiç patlamayacak olanlar bile yanlış bir şekilde sınıflandırılabiliyor.
Rusya'daki Bolşaya Udina Yanardağı daha önce yok olmuş diye sınıflandırılmıştı ama 2017'de görülen sismik faaliyetin ardından "uyuyan" yanardağ sınıfına alındı.
Ekvador'daki Cotopaxi, uyuyan bir yanardağ olarak sınıflandırılıyor.
Yanardağın patlayacağını gösteren işaretler neler?
Yanardağ patlamalarını tahmin etmekte bilgi çok önemli olsa da, hala aslında kanıtlara bakıp, bilgiye dayalı bir tahmin yapılıyor.
Depremler ve sarsıntılar gibi sismik faaliyet, yerde deformasyonlar ve volkanik gaz salımlarındaki değişiklikler, bir patlamanın yakın olabileceğini gösteren işaretler. Tahmin ne kadar çok bilgiye dayalıysa o kadar isabetli oluyor.
Poland "Çok fazla bilgi varken patlamaları tahmin etmekte yol katettik ve yanardağ patlamaları da bu yolu izliyor. Fakat patlamaya yaklaşan ama lavın dışarı çıkması için yeterli enerjiye sahip olmadığı görülen çok sayıda yanardağ da oldu" diyor.
Prof. Biggs'e göre yanardağ patlamalarını tahminde asıl çığır açan uydu fotoğrafları oldu. Böylece uzmanlar, Hayli Gubbi gibi ulaşılması uzak yerlerde bile, yerde ve ısıdaki değişiklikleri daha yakından takip edebilir hale geldi.
Prof. Biggs "Aslında yanardağ patlamaları konusunda çok bilgili değiliz. Uydu döneminden önce yaşanan patlamaları büyük oranda kaçırdık" diyor.
Hatta Prof. Biggs Hayli Gubbi'nin 12 yıl boyunca uyuduğuna da hayli şüpheli yaklaşıyor ve büyük ihtimalle volkanik faaliyetin ya görülmediğini ya da kayıtlara geçirilmediğini düşünüyor.
Büyük miktarlardaki uydu verilerini ve modellemeleri yapmak için yapay zeka da kullanılıyor. Ayrıca, insanlardan daha çok ısıya tahammül edilebilen insansız hava araçlarına da giderek daha fazla başvuruluyor.
Ön planda Seattle silüeti, arka planda ise karla kaplı Rainier Dağı.
Rainier Dağı, ABD'nin Seattle kentinden görülebiliyor.
Dünyanın en tehlikeli yanardağı hangisi?
Prof. Cassidy'ye göre en tehlikeli yanardağlar Washington'daki Rainier Dağı ya da İtalya'nın Napoli kenti yakınlarındaki Campi Flegrei gibi nüfusun yoğun olduğu merkezlere ya da önemli altyapı tesislerine en yakın olanlar.
Fakat faal ya da uyuyan yanardağların sadece % 45 kadarı aktif bir şekilde izleniyor.
Bu sorumluluk genelde hükümetlere düşüyor. Bazı ülkeler çok az gözlem yaparken, İtalya'daki Etna ve ABD'deki Yellowstone gibi en faal yanardağlar, sürekli gözlemleniyor.
Aslında Etna Yanardağı konusunda, Endonezya, Filipinler ve Vanuatu'daki toplam 160 yanardağdan daha fazla yayımlanmış araştırma var. Bu yüzden bu yanardağlar, gezegenimizde en az anlaşılan ve en yoğun nüfuslu volkanik alanlar haline geliyor.
Birçok uzman da, dünyanın geri kalanı gibi Hayli Gubbi'nin patlamasına şaşırdı. Sadece büyük ölçüde işaret vermeden patladığından değil, aynı zamanda yanardağın görece az bilinmesinden.
Prof. Cassidy "Dünya genelinde 1500 dolayında yanardağ var. Bilmediğim bir yanardağ olmasına hiç şaşırmadım. Çünkü bölgede çalışmadığım sürece Hayli Gubbi'yi bilmek için bir nedenim yok ve çalışmadım da" diyor.
Hangi ülkede daha çok aktif yanardağ var?
Etiyopya'daki Erta Ale yanardağının yüzeyinden fışkıran lav.
Fotoğraf altı yazısı,Etiyopya'nın en faal yanardağı Erta Ale en son Temmuz ayında patladı.
ABD 165
Japonya 118
Rusya 107
Endonezya 101
Şili 90
Etiyopya 50
Papua Yeni Gine 39
Ekvador 36
Meksika 35
İzlanda 35
