Bu ilk adıma karşın, tarafların neleri görüştüğü konusunda herhangi bir bilgi kamuoyuna duyurulmadı ve Çin-Suriye ilişkilerinin gelecekteki yönü belirsizliğe bürünmüş oldu.
Suriye'nin lider kadrosu şimdi 10 yıl süren iç savaşta yıkılmış bir ülkeyi yeniden inşa etmenin yarattığı çok sayıda sorunla karşı karşıya.
Özellikle zor olan da Suriye'nin dış güçlerle ilişkilerinin yönetimi. Bu güçlerin pek çoğu Suriye devleti ve Şara'nın daha önce liderliğini yaptığı HTŞ örgütüne uygulanan ulusal ya da uluslararası ambargolar yoluyla ülke üzerinde bir baskıya sahip.
Yeni hükümet için özellikle karmaşık bir ilişki de siyasi olarak sürekli Esad yönetimine destek veren ve iktidarının zulmüne karşın ülkedeki egemen otorite olarak tanıyan Çin ile.
Siyasete rağmen ticaret
Suriye'nin yeni yönetimindeki eski isyancıların bir çoğu Çin'in Esad'a verdiği diplomatik desteği unutmayacak. Fakat Çin'e yaklaşımına karşı iyi niyet pek az olsa da, son yıllarda İdlib'de olduğu gibi Çin'in Suriye'deki ekonomik varlığı büyük ihtimalle yoğun olacak.
Çin devleti, Esad'ın düşmesi öncesi İdlib'deki isyancı yönetimi herhangi bir şekilde resmen tanınamış olsa da, bu durum çoğu özel şirket olan Çinli imalatçıların, bölgede ucuz ürünlere olan yüksek talepten kâr etmelerini engellemedi.
Eski isyancılar ve Çin hükümeti arasında diplomatik ilişki olmasa da İdlib'deki Suriyeli tüccarlar, nakit para sıkıntısı çeken bölgede ucuz ürün kaynağı olarak Çin'e yöneldi.
İdlib'in altyapısı ve ekonomisi kuşatma altında olduğu dönemde büyük bir baskı altına girdi. Sadece savaşın verdiği hasardan değil, aynı zamanda kabaca iki milyon ülke içinde yerlerinden olmuş Suriyeli'nin buraya sığınmasından.
Araştırma kuruluşu REACH'in 2022'de topladığı ve BBC'nin incelediği verilere göre Çin, barınma için gereken 17 temel mal kaleminin 10'unda başlıca tedarikçi oldu.
Çin ve Türkiye'den ucuz ürün imalatçıları İdlib'in savaş dönemindeki ekonomisinde hazır bir pazar buldu. Çin'in son yıllarda ileri teknolojiili imalata geçmesiyle, daha sofistike ürünler de bölgenin ihtiyaçlarının giderilmesinde kullanıldı.
İdlib'in su altyapısına karşı girişilen saldırılarla İdlib'deki nüfusun büyük çoğunluğu şişelenmiş suya bağımlı hale geldi. Başlıca su markası El Kawhthar Çin'den ithal edilen bir üretim bandında filtrelenip, şişeleniyor.
Çin'in güneyindeki Yiwu ve Guangzhou gibi kentlerde bir Suriyeli firmalar ağı kuruldu. Çin'den mal alıp, Suriye'ye gönderdiler.
Bu tüccarlardan Ali Jadaou, El Kawthar markasının kullandığı makineleri sağladı.
BBC'ye konuşan Jadou işletmelerin Çin makinelerine ilgi duymasının nedeninin ucuz fiyatları olduğunu belirtiyor ve "Kalite için de alıyorlar. Çin malları ve malzemeleri Türk ve Avrupa ürünleriyle rekabet ediyor hatta geçiyorlar da" diyor.
Çoğu bölge sakini düzenli elektrik tedarikinden mahrum olduğundan, Çin yapımı güneş enerjisi panelleri de İdlib ve çevresinde yaygın.
İdlib'de beş yıl önce güneş enerjisi tedariki işi kuran Safwan Haj Osman "İdlib'de güneş paneli bulunmayan bir ev ya da fabrika neredeyse yok" diyor.
Birçok ülkeden malzeme tedarik eden Haj Osman, İdlib'de kurulan sistemlerin % 60'ının yeni Çin malları olduğunu, kalanın da ikinci el Avrupa malı panellerden oluştuğunu söylüyor.
Bir zamanlar geri kalmış bir yer olarak görülen İdlib şimdi, daha önce rejimin elinde tuttuğu bölgelerden gelip, ev eşyalarından, sanayi malzemelerine dek Suriyeliler için bir çekim merkezi oldu. Çoğu da Çin malı.
Jadou "Şimdilerde, İdlib Paris gibi oldu" diye şaka yapıyor.
Çinli tedarikçilerle bağlantı kuran çok tüccar büyük ihtimalle yeni Suriye'de kazançlı çıkacak. Birçoğu da sosyal medyada işletmelerinin ülkenin yeniden inşasına nasıl katkı yapabileceğini paylaşıyor.
Esad yönetiminin çökmesinden sadecece günler sonra Haj Osman, daha önce eski hükümetin kontrolünde olan bölgelerden güneş paneli siparişi almaya başladı. Bu arada Jadou aynı zamanda, Hama ve Şam'daki fabrikalara yollanmak üzere verilen siparişleri karşılamaya çalıştığını söylüyor.
Yeniden inşa, ilişkileri yeniden başlatma fırsatı mı?
Suriye'nin acil bir şekilde kamu hizmetleri ve altyapının yeniden inşasına ihtiyacı var. Bunun için hanelere, dükkanlara ve fabrikalara mal satmaktan daha büyük bir yatırıma, bilgi birikimine ve risk iştahına ihtiyaç duyuluyor.
Esad, ülkenin yeniden inşasına Çin yatırımı çekmek için çok uğraşmıştı. Bunun bir örneği de, Suriye'nin hasarlı telekom endüstrisini yeniden inşa için kullanılacak 30 milyon dolarlık anlaşmaydı.
Bu arada, İdlib'in kendi oluşturduğu bir telekom şebekesi var. Syriaphone şirketinin işletme lisansı, isyancılar tarafından verilmişti. Şirket, İdlib ve çevre kentlerde cep telefonu altyapısı sunarken, altyapısı Çin şirketleri tarafından yapılan malzemelerle kuruldu.
Düşünce kuruluşu Chatham House'da çalışan ve aynı zamanda BAE merkezli düşünce kuruluşu EPC'nin Çin araştırmaları bölümünün başındaki Ahmed Ebuduh "Enerji tesislerini elden geçirmek, limanları yeniden inşa etmek ve savaşla yıkılan tüm bu köyler ve şehirler. Çinliler bu konuda çok iyi ve hızla da yapabiliyorlar" diyor.
Şimdiye dek, yeni hükümet Çin ile ilişkilere yeni bir düzlemde yürütmek istiyor gibi görünüyor. Esad'ın devrilmesinden sonra Suriye'nin Çin Büyükelçiliği hızla yeni Suriye bayrağını çekti ve yönetimin değişmesini kutlayan bir yazılı açıklama yaptı. Fakat Çin'in Esad yönetimine verdiği diplomatik destekten söz edilmedi.
Açıklamada "Çin'in Suriye'ye karşı adil olmayan amargoların kaldırılmasında ve sonra yeniden inşa görevinde Çin'e güvendiğimizi vurgularız" da denildi.
Türkistan İslami Partisi en büyük engel mi?
Buna karşın, Çin bir meseleyi vurgulamak için kamuoyu önündeki sessizliğini birkaç kez bozdu: Uygurların yeni Zuriye devletinde oynadığı rol ve bazılarının orduda komuta kademesine atanması.
Çin Dışişleri Sakanlığı 18 Şubat'ta yaptığı yazılı açıklamada bu nedenle HTŞ'ye yönelik uluslararası ambargoların kaldırılması konusuda "ciddi çekinceleri" olduğunu belirtti ve Suriye'nin yeni lider kadrosunun somut adımlar atması talep edildi.
Ebuduh "Bu da Uygur meselesinin çözülmesinin, Çin'in Suriye'nin yeniden inşasında anlamlı bir rol oynaması için bir koşul olarak öne sürüldüğü anlamına geliyor" diyor
Türkistan İslami Partisi (TİP) adlı grubun üyeleri, isyancıların son saldırısına katılarak ve birkaç yıldır savaşta fiilen yer alarak ülkenin kuzeybatısında varlıklarını ilan etti.
Şam'un düştüğü 8 Aralık'ta TİP bir video yayımladı ve "Humus'ta, İdlib'de savaştık ve Doğu Türkistan'da savaşmaya devam edeceğiz" denildi. TİP, Uygurların memleketi olan Çin'in batısındaki Şincan bölgesine verdiği ismi kullanıyordu.
Çin makamları, 2017'de Şincan'da toplu tutuklamalara ve Uygur kimliği ile sakal uzatmak ve oruç tutmak gibi ibadetleri yasaklayarak İslami uygulamalara karşı bir kampanya başlatmış ve bunları "aşırılıkçılık" diye tanımlamıştı.
Esad'ın düşmesinden bu yana Şara pragmatik bir çizgi izledi. Bunun en net göstergesi de işkence ve benzer olaylarda yer almamış olmaları halinde Eski Esad hükümeti yetkilileri ve hatta askerler için af ilan etmesiydi.
Ulusal toparlanma için unutmaktaki bu isteklilik, Çin'in daha önce Esad'a verdiği destek için de geçerli olabilir.
Ancak, yıllardır yeni Suriye hükümetine silah arkadaşlığı yapan Uygurların, Çin ile daha yakın ilişkilerde başlıca engel olması ve Pekin için kabul edilebilir bir çözüm arayışı bu pragmatizmin sınırlarını zorlayabilir.
Ebuduh, Pekin için kabul edilebilir çözümün ne olduğu sorulduğundaya, Çin'in Taliban'ın Afganistan'da iktidara gelmesinden sora bu grupla ilişkilerinin ipucu sağlayabileceği görüşünde.
Ebuduh, Taliban'ın herhangi bir Uygur'u Çin'e yollamadığına dikkat çekiyor ve "Aynı zamanda Çinlilere Afganistan'ın Çin'in çıkarlarına yönelik terör saldırıları için bir sıçrama tahtası olmayacağını garanti ettiler" diyor.
"Çinliler çok pragmatiktir" diye de ekliyor.
